Entant ch'ils plans d'instrucziun descrivevan durant in lung temp, tge cuntegns che las persunas d'instrucziun duajan instruir, descriva il Plan d'instrucziun 21, tge che las scolaras ed ils scolars duain savair a la fin dals ciclus d'instrucziun. Quai succeda cun formular cumpetenzas dal rom e cumpetenzas transversalas che las scolaras ed ils scolars s'acquistan en ils differents champs. L'orientaziun a las cumpetenzas, ch'è la basa dal Plan d'instrucziun, resguarda aspects centrals d'ina chapientscha actuala da la furmaziun e da l'emprender. Tenor quai signifitga la furmaziun da scola - en spezial sin ils stgalim da la scola populara - l'acquisiziun permanenta da savida e d'abilitads cun il sustegn da las persunas d'instrucziun e dals meds d'instrucziun. Uschia restan la dimensiun culturala da savida e da furmaziun dal rom aspects centrals era en il Plan d'instrucziun 21. La savida sco cumpetenza vegn chapida en in senn vast: sco savida disponibla che po vegnir duvrada directamain, sco savida da reflexiun e sco savida d'orientaziun. L'idea da l'orientaziun a las cumpetenzas, ch'è la basa dal Plan d'instrucziun, na vul betg dir ch'ins s'allontaneschia d'ina furmaziun da savida da roms e d'ina furmaziun da cultura cun ina chapientscha profunda. Il cuntrari, questa idea signifitga da rinforzar e consolidar la savida tras ina chapientscha da la furmaziun che s'orientescha a l'enclegientscha, a l'applicaziun da savida ed a las abilitads.
En quest chapitel vegn preschentada l'impurtanza da l'orientaziun a las cumpetenzas en vista a l'instrucziun ed a la chapientscha da l'emprender en tut ils champs. Ulteriuras infurmaziuns davart la chapientscha da la furmaziun e da l'instrucziun areguard ils roms e la didactica dal rom sa chattan en ils plans d'instrucziun dals roms.
Ils onns passads èn standards da furmaziun daventads internaziunalmain pli e pli impurtants sco noziun directiva per la communicaziun en connex cun finamiras da l'emprender e da furmaziun. Standards da furmaziun - ch'èn vegnids sviluppads en Svizra per ils roms tudestg, linguas estras, matematica e scienzas natiralas - concretiseschan l'incumbensa da furmaziun da la scola. Els descrivan las cumpetenzas fundamentalas che uschè bleras scolaras e scolars sco pussaivel duain cuntanscher fin la fin d'in ciclus. Dals standards da furmaziun vegni spetgà ch'els servian a segirar la qualitad dals fatgs da furmaziun. Sco marcas d'orientaziun per guardar, sche las finamiras da scola èn vegnidas ademplidas, descrivan els finamiras essenzialas per l'instruir e l'emprender en las classas. Sche las scolaras ed ils scolars cuntanschan ils resultats spetgads da l'emprender, è d'ina vart d'in interess per las scolaras ed ils scolars sco era per las persunas d'instrucziun en il senn d'ina analisa individuala da la situaziun. La controlla, sch'ils standards da furmaziun èn vegnids cuntanschids, è da l'autra vart en l'interess da sviluppar vinavant ils sistems da furmaziun chantunals en il rom d'in monitoring naziunal da la furmaziun.
Tras l'orientaziun a cumpetenzas cuntegna il Plan d'instrucziun 21 dapli che mo la formulaziun da prescripziuns areguard il cuntegn da la materia. Tras quai che las finamiras da l'instrucziun èn descrittas en furma da cumpetenzas, vegnan cuntegns culturals colliads cun abilitads ed inschigns dal rom e transversals ch'èn d'acquistar en quest connex; la savida e las abilitads, las cumpetenzas dal rom e las cumpetenzas persunalas, socialas e metodicas vegnan cumbinadas ina cun l'autra. En il focus vegnan uschia era mess ils process d'acquisiziun, d'emprender e da schliar problems che las scolaras ed ils scolars dovran per acquistar las cumpetenzas. Sut quest aspect po l'orientaziun a cumpetenzas vegnir considerada sco furma extendida da l'orientaziun a la furmaziun ed a las finamiras d'instrucziun, che cumpiglia finamiras e strategias dal rom, ma era finamiras e strategias orientadas als process. Tras ella sa spostan ils accents da la moda da contemplar l'instrucziun e l'emprender. Ils tratgs fundamentals da quest spustament dals accents e lur impurtanza per l'intermediaziun e l'acquisiziun da cumpetenzas e per la concepziun da l'instrucziun vegnan skizzads qua sutvart.
Tras l'orientaziun a cumpetenzas vegn il sguard drizzà sin la dumonda, tge savida e tge abilitads ed inschigns che las scolaras ed ils scolars duain acquistar cun tge qualitad en ils champs. L'orientaziun a cumpetenzas en il Plan d'instrucziun 21 sa basa tranter auter sin las explicaziuns da Franz E. Weinert. Tenor el cumpiglian cumpetenzas pliras fassettas che sa refereschan al cuntegn ed als process: abilitads, inschigns e savida, ma era prontezzas, posiziuns e tenutas. Tras questas ultimas na vegnan betg mo tematisadas virtids che stattan en in connex cultural (sco in cumportament respectus, reflectar arguments ed opiniuns a moda critica, respectar ils umans e la natira e.u.v.), mabain cunzunt era aspects da l'emprender en atgna responsabladad, da la cooperaziun, da la motivaziun e da la prontezza da furnir prestaziuns.
Ina scolara u in scolar è per exempel cumpetent en in champ, sch'ella u el:
- revegn a savida existenta u sa procura la savida necessaria;
- chapescha noziuns specificas centralas e connexs, sa exprimer quels linguisticamain e sa applitgar quels en lezias e pensums;
- dispona d'abilitads e d'inschigns per schliar problems e per dumagnar lezias e pensums impurtants per il rom (che sa refereschan a la percepziun, a la chapientscha u al giudicament, ch'èn da natira concepziunala, estetica, tecnica ...);
- planisescha ses agir sa referind a la chaussa e s'orientond a las finamiras, prenda decisiuns d'execuziun adequatas per ses agir, mussa disciplina da sasez e perseveranza;
- tira a niz activamain e cun atgna motivaziun chaschuns d'emprender, proceda metodicamain ed applitgescha strategias d'emprender;
- è abel d'applitgar sias cumpetenzas era en furmas variablas da la collavuraziun cun auters.
Las fassettas pertutgan tant las cumpetenzas dal rom sco era las cumpetenzas transversalas. Las cumpetenzas dal rom descrivan la savida specifica dal rom sco era las abilitads ed ils inschigns respectivs. Cun las cumpetenzas transversalas èn manegiadas la savida e las abilitads che giogan - sur ils champs ora - ina rolla impurtanta per l'emprender en scola ed ordaifer la scola. Ellas cumpiglian cumpetenzas persunalas, socialas e metodicas. A lur svilup èn participads tut ils champs, mintgamai cun lur cuntegns specifics, cun lur access als roms, cun lur modas da proceder e cun lur perspectivas dal mund. Sa fatschentond cun objects d'emprender variabels e schliond problems na s'acquistan las scolaras ed ils scolars betg mo ina savida impurtanta per il rom, mabain fan era experientschas d'emprender e s'acquistan la savida da metodas e da strategias che sa lascha transponer sin novs connexs d'emprender e sin novas pretensiuns. Sa fatschentar pli profundamain cun cuntegns dals roms signifitga pia adina era in emprender che va pli lunsch ch'il cuntegn dal rom specific, da medema maniera sco che mintga emprender dal rom specific pretensius è dependent da cumpetenzas transversalas da las scolaras e dals scolars. L'interacziun tranter cumpetenzas dal rom e cumpetenzas transversalas funcziuna dentant mo, sch'era la promoziun da cumpetenzas transversalas survegn - sper u cun il svilup da las cumpetenzas dal rom - ina plazza fixa ed impurtanta en la lavur d'instrucziun quotidiana.
En la survista po la chapientscha da l'orientaziun a cumpetenzas e da sia interacziun vegnir preschentada sco suonda:
Cumpetenzas dal rom e cumpetenzas transversalas impurtantas na sa laschan betg acquistar a curta vista en ina singula unitad d'instrucziun. Ellas pretendan in'elavuraziun cuntinuada a pli lunga vista en il senn da l'emprender cumulativ. Quai premetta ch'i vegnia planisà a lunga vista ed observà en l'instrucziun, sche las finamiras vegnan cuntanschidas.
Sa fatschentond activamain cun cuntegns didactics, e sustegnids da las persunas d'instrucziun e dals meds d'instrucziun, s'acquistan las scolaras ed ils scolars savida, abilitads ed inschigns sin differents plauns e nivels da qualitad: Quai va da la savida da fatgs sur il chapir, l'analisar ed il structurar infurmaziuns fin al schliar problems ed a l'applitgar la savida acquistada en novs connexs.
Pir cur ch'i vegnan purschidas a las scolaras ed als scolars numerusas chaschuns d'emprender sumegliantas en connexs tematics variabels, cun in grad da cumplexitad different e cun accents alternants, s'acquistan els la savida ch'els pon duvrar en differents lieus e sviluppan els las cumpetenzas respectivas. Co che las persunas d'instrucziun pon sustegnair - cun instruir e cun accumpagnar l'emprender - las scolaras ed ils scolars en lur acquist cumulativ da savida e da cumpetenzas a lunga vista, vegn descrit qua sutvart.
Instruir a moda orientada a las cumpetenzas vul dir tscherner cuntegns ed objects specifics e concepir quels sco chaschuns d'emprender, uschia che las cumpetenzas giavischadas pon vegnir acquistadas e consolidadas. Sin basa dal Plan d'instrucziun e dals meds d'instrucziun ponderescha la persuna d'instrucziun sco actura centrala, tge finamiras da savida e d'abilitads che sa laschan elavurar en l'instrucziun sin tge nivel a maun da tge cuntegns dal rom e da tge temas. Sin fundament da quai concepescha ella ambients d'emprender ed unitads d'instrucziun che permettan a las scolaras ed als scolars d'acquistar las cumpetenzas relevantas. En quest connex resguarda ella fermamain las premissas en la classa u en la gruppa d'emprender. Meds d'instrucziun e medias didacticas da buna qualitad, incumbensas e cuntegns substanzials cun ina buna didactica dal rom, metodas variablas d'instruir e d'emprender, inclusiv l'instrucziun ed il sustegn d'emprender, èn la basa per planisar e realisar ina tala instrucziun.
Instruir a moda orientada a las cumpetenzas vul dir pensar - sur las prescripziuns da la materia ora - explicitamain a las structuras da savida ed a las abilitads che vegnan perscrutadas u che sa laschan sviluppar, consolidar u applitgar a maun d'in cuntegn, d'ina incumbensa. L'instrucziun orientada a las cumpetenzas cumenza cun la planisaziun da l'instrucziun e finescha en il cas ideal cun l'evaluaziun, sche las scolaras ed ils scolars han era effectivamain acquistà las reflexiuns spiertalas, las noziuns e las abilitads prendidas en mira.
Ambients d'emprender ed unitads d'instrucziun consistan d'ina purschida structurada da temas, incumbensas, objects, metodas, furmas socialas, agids d'emprender e purschidas da sustegn ch'èn impurtants per il rom e ch'èn accordads cun las finamiras respectivas u cun las cumpetenzas che duain vegnir acquistadas. Els resguardan la savida preliminara da las scolaras e dals scolars. Lur cuntegn e lur realisaziun metodica didactica èn accordads cun las premissas d'emprender e cun il stadi d'emprender da las scolaras e dals scolars. Las scolaras ed ils scolars survegnan uschia la chaschun da profitar - tut tenor lur pussaivladads - da l'arranschament da l'ambient d'emprender.
En il cas ideal porschan ambients d'emprender structurads chaschuns d'emprender multifaras, sustegnidas da las persunas d'instrucziun e dals meds d'instrucziun, per acquistar e consolidar singulas, per il pli dentant differentas fassettas d'ina u da pliras cumpetenzas e per trair a niz quellas en situaziuns d'applicaziun. Tras lur orientaziun a l'occupaziun activa cun objects ed incumbensas vegnan exercitads ed incitads tar las scolaras ed ils scolars process da lavurar e da pensar receptivs e concepziunals multifars.
Incumbensas ed incaricas d'emprender cun in cuntegn attractiv e cun ina buna metodica èn ils elements da structuraziun centrals da la didactica dal rom per ils ambients d'emprender, ed ellas furman pia la pitga principala d'ina buna instrucziun. Ellas èn funtaunas da motivaziun e puncts da partenza per las scolaras ed ils scolars per sa deditgar a temas ed ad objects dal rom. Las incumbensas vegnan coordinadas cun las finamiras persequitadas en l'instrucziun. Ellas ston porscher la chaschun da colliar l'emprender tenor roms cun l'emprender transversal e pon per exempel esser concepidas sco incumbensas d'access, da scuverta, da perfecziunament, d'approfundaziun da sistematisaziun d'exercizi u da transfer.
Bunas incumbensas orientadas a las cumpetenzas èn incumbensas substanzialas impurtantas per il rom. Ellas represchentan ideas centralas dals roms e mainan l'egliada sin quels concepts, connexs, process, inschigns e tenutas che caracteriseschan il cuntegn da furmaziun dals roms e che permettan d'acquistar las cumpetenzas dals roms e las cumpetenzas transversalas descrittas en ils plans d'instrucziun dals roms. Ellas cuntegnan dumondas e problems pretensius, dentant betg memia pretensius, che activeschan il pensar e dattan impuls d'agir. Ellas pledentan scolaras e scolars pli debels e pli ferms e favuriseschan vias d'emprender e d'elavuraziun individualas sin differents nivels da prestaziun e cun differents grads d'interess (incumbensas stretgas, mez avertas ed avertas). Ellas sveglian interess e motivaziun (p.ex. tras la vischinanza cun il mintgadi tras il caracter illustrativ u ludic) e pussibiliteschan a las scolaras ed als scolars da reflectar davart connexs tematics sco era davart lur agen emprender e lur moda da schliar problems. Tut tenor la situaziun dattan ellas impuls per process da communicaziun e da cooperaziun e laschan spazi per emprender in da l'auter ed in cun l'auter.
Diversas metodas d'instrucziun en cumbinaziun cun furmas adattadas al sustegn d'emprender permettan a las persunas d'instrucziun da s'occupar cun las premissas e cun ils basegns eterogens da las scolaras e dals scolars sco era cun la cumposiziun da la classa u da la gruppa d'emprender. Tut tenor las finamiras da l'instrucziun varieschan ellas las furmas d'instruir e d'emprender, ils musters d'inscenaziun e l'andament da l'instrucziun.
Arranschaments d'instrucziun variabels permettan da differenziar process d'emprender sur las furmas socialas e d'interacziun e sur il grad d'influenza u d'independenza che vegn pussibilità uschia. Exempels da furmas d'instrucziun, a las qualas po vegnir attribuì in grond potenzial per in emprender che cuntanscha las finamiras, premess che las incumbensas, l'instrucziun ed il sustegn accumpagnant hajan ina buna qualitad, èn l'instrucziun frontala da la classa, la lavur da plan, furmas da l'emprender cooperativ, l'emprender scuvrent, l'emprender orientà a problems ed a projects, il manar diaris d'emprender, l'integraziun d'elements ludics en ils ambients d'emprender, ma era l'utilisaziun da medias da la didactica dal rom e da lieus d'emprender ordaifer la scola.
En cumbinaziun cun in'applicaziun variabla e differenzianta da metodas e da furmas socialas èn cunzunt las suandantas caracteristicas da la qualitad didactica ina contribuziun per in'instrucziun efficazia orientada a las cumpetenzas:
- impurtanza dals cuntegns da l'instrucziun e da las incumbensas d'emprender per il rom e per il mintgadi;
- qualitad dals meds d'instrucziun, da las medias d'emprender e da savida;
- sustegn tras las persunas d'instrucziun;
- transparenza da finamiras e d'aspectativas da furmaziun per las scolaras ed ils scolars en l'instrucziun;
- clerezza, chapaivladad e structuraziun dals cuntegns ch'èn d'emprender;
- activaziun cognitiva da las scolaras e dals scolars;
- consolidar l'emprendì ed exercitar a moda intelligenta;
- management effizient da la classa per crear in ambient d'emprender cun paucs disturbis, en il qual il temp d'emprender po vegnir nizzegià a moda efficazia;
- clima da scola e da classa positiv;
- atmosfera da lavur respectusa che promova l'emprender, cun ina cultura da communicaziun, da feedback e da sbagls correspundenta;
- manar discurs en furma da dialog;
- abilitads diagnosticas e sustegn persunalisà tras las persunas d'instrucziun;
- promoziun da l'independenza e da strategias d'emprender.
L'eterogenitad vegn chapida qua sco descripziun da las differenzas e da la diversitad entaifer gruppas d'emprender en scola, en spezial a maun da la vegliadetgna, schlattaina, prestaziun, lingua e derivanza. D'acceptar l'eterogenitad sco fatg d'ina scola populara integrativa vul dir pussibilitar ed accumpagnar cun cleras finamiras vias d'emprender individualas tras purschidas d'instrucziun differenziantas. I dovra purschidas e mesiras da differenziaziun multifaras per tegnair quint uschè bain sco pussaivel da las differenzas en gruppas d'emprender eterogenas. Las persunas d'instrucziun adattan l'instrucziun a las differentas premissas da las scolaras e dals scolars, cun la finamira da pussibilitar progress d'emprender sche pussaivel a tut las scolaras e tut ils scolars. Premissas èn en quest connex savens incumbensas differenziadas (tenor prestaziuns), che correspundan al stadi da svilup e d'emprender (da scolaras e scolars u da gruppas da scolaras e scolars). Latiers tutgan plinavant furmas adattadas a l'instrucziun sco era dal sustegn d'emprender specific ed orientà als process. Flexibilitad en l'organisaziun da las gruppas d'emprender e dal temp d'instrucziun, materialias d'instrucziun adattadas cun incumbensas differenziantas sco era in'individualisaziun dal sustegn d'emprender ch'è pussaivla en il rom dals contexts da scola e da las resursas - tut quai serva a l'instrucziun en gruppas d'emprender eterogenas.
La promoziun da la cumpetenza linguistica en tut ils champs è ina clav decisiva per il success en scola. La lingua è in instrument fundamental da l'acquisiziun da savida e da cultura, dal barat e da la reflexiun. Imaginaziuns e noziuns d'objects e da situaziuns sa sviluppan cun la lingua ed en la lingua. Pervia da quai sto l'instrucziun dal rom adina era esser in zic instrucziun linguistica. En l'instrucziun dal rom emprendan las scolaras ed ils scolars novas noziuns ch'els s'acquistan sco elements da savida e ch'amplifitgeschan a medem temp lur cumpetenza linguistica. In pensar abstract cler ed in'expressiun clera a bucca tutgan ensemen. Perquai che las scolaras ed ils scolars disponan da premissas linguisticas eterogenas pervia da lur lingua da derivanza, da lur ambient linguistic u da lur differents interess, èsi necessari da promover e d'amplifitgar cun cleras finamiras il vocabulari e l'expressiun linguistica durant ils ciclus ed entaifer ils champs. En tut ils champs survegnan las scolaras ed ils scolars l'occasiun da discurrer, leger e scriver davart percepziuns, experientschas e cuntegns d'emprender e d'amplifitgar lur cumpetenza linguistica generala e specifica.
Promover cumpetenzas linguisticas e strategias cun cleras finamiras serva cunzunt a la chapientscha da texts da diever. Entant che las basas per chapir texts vegnan messas en l'emprima lingua, emprendan las scolaras ed ils scolars en spezial en NUS, co ch'els pon chattar infurmaziuns impurtantas en texts da diever e metter questas infurmaziuns en connex ina cun l'autra. Analogamain vegnan exercitadas, applitgadas ed amplifitgadas cumpetenzas e strategias linguisticas en mintga instrucziun dal rom.
Era en in'instrucziun che s'orientescha a l'acquist da cumpetenzas dal rom e da cumpetenzas transversalas han las persunas d'instrucziun ina rolla absolutamain centrala. Per l'ina concepeschan ellas ambients d'emprender ed unitads d'instrucziun substanzialas cun metodas variadas; per l'autra mainan ellas la classa e sustegnan las scolaras ed ils scolars en lur emprender sin basa da la pedagogia e da la didactica dal rom. Las persunas d'instrucziun mainan la classa a moda sensibla e sustegnan l'emprender uschè individualmain sco pussaivel. Uschia procuran ellas che - sche pussaivel - tut las scolaras e tut ils scolars pon sviluppar cumpetenzas tenor lur premissas e pussaivladads. En quest connex ha ina relaziun tranter la persuna d'instrucziun e l'uffant, che sa basa sin affecziun persunala, respect vicendaivel e confidenza, in'impurtanza fundamentala. Sco premissa na disponan las persunas d'instrucziun betg mo d'enconuschientschas specificas dals cuntegns d'emprender ch'èn d'acquistar, mabain era da cumpetenzas pedagogicas-didacticas sco era d'abilitads diagnosticas. Ellas èn prontas da collavurar en scola e surpiglian - era ordaifer l'instrucziun da la classa - incumbensas en la concepziun pedagogica da la vita da scola.
Tras quai che l'instrucziun s'orientescha a l'acquist da cumpetenzas dal rom e da cumpetenzas transversalas, vegn promovida l'abilitad da las scolaras e dals scolars da concepir independentamain lur emprender e da surpigliar pli e pli responsabladad per lur emprender. Tras il svilup d'in repertori da strategias d'emprender e da l'abilitad da reflectar lur emprender vesan las scolaras ed ils scolars en il cas ideal ch'els daventan pli e pli cumpetents ed abels d'agir (atgna efficacitad) en in ambient d'emprender cun ina tempra cooperativa e cun in sustegn positiv. Quai è la basa per sa participar a moda interessada e motivada a l'instrucziun. Ma la purschida da l'instrucziun vegn savens nizzegiada da las scolaras e dals scolars a moda fitg differenta. Influenzà è quai tras la derivanza sociala dals uffants, tras la basa da la furmaziun da las famiglias e tras l'ambient social da la scola e dals uffants da la medema vegliadetgna. En quest connex èsi impurtant che las scolaras ed ils scolars (ma era lur geniturs e las persunas responsablas per lur educaziun) enconuschian las finamiras e las pretensiuns che vegnan fatgas envers ellas. Sco umans giuvens ch'èn responsabels pli e pli fitg sezs per lur emprender, duain els savair e chapir tge cumpetenzas che vegnan spetgadas dad els a la fin d'ina fasa d'instrucziun u d'in ciclus d'emprender.
Entant ch'ils geniturs e las persunas cun la pussanza dals geniturs èn responsabels per l'educaziun en il senn pli stretg, surpiglian las persunas d'instrucziun la responsabladad per la furmaziun da scola. Tras la responsabladad cuminaivla resulta la necessitad da collavurar. Las persunas d'instrucziun orienteschan ils geniturs e las persunas responsablas per l'educaziun davart las finamiras ed ils princips da manar la scola e d'instruir. En tscherts muments discutan ellas cun ils singuls geniturs e cun las singulas persunas responsablas per l'educaziun las observaziuns vicendaivlas davart il svilup e davart il stadi d'emprender da l'uffant. En cas da problems spezials vegnan tschertgadas cuminaivlamain soluziuns. Ils uffants vegnan integrads a moda adequata en la collavuraziun.
Da l'orientaziun a las cumpetenzas na resultan betg mo novs accents areguard la consideraziun da l'emprender e da l'instrucziun, mabain era areguard il feedback ed il giudicament dals process d'emprender e da las prestaziuns da la scolara u dal scolar. L'instrucziun orientada a las cumpetenzas cumpiglia perquai era ina cultura da feedback che tracta la dumonda, sche las finamiras da cumpetenza èn vegnidas cuntanschidas. Feedbacks constructivs a las scolaras ed als scolars èn in tratg central da la qualitad da l'instrucziun e promovan l'emprender e l'acquist da cumpetenzas. A medem temp è il giudicament en scola la basa per la qualificaziun da las scolaras e dals scolars e serva a la selecziun. Perquai stoi vegnir giuditgà conscienziusamain e cun responsabladad.
En l'instrucziun survegnan las scolaras ed ils scolars feedbacks encuraschants e constructivs ch'èn per els in sustegn tar l'acquist da cumpetenzas ed en lur process d'emprender. Quests feedbacks formativs duain dar infurmaziuns a las singulas scolaras ed als singuls scolars, resguardar aspects da l'autogiudicament e da l'emprender en la gruppa e cuntegnair infurmaziuns promoventas per cuntinuar cun la lavur. Uschia vegn rendì transparent a las scolaras ed als scolars lur cumportament d'emprender individual e cooperativ. Els survegnan infurmaziuns davart lur savida e lur abilitads acquistadas, lur progress d'emprender e lur largias existentas u difficultads futuras.
Per pudair sustegnair individualmain las scolaras ed ils scolars sin lur via a la cumpetenza, ston las persunas d'instrucziun avair d'ina vart savida ed abilitads dal rom e da la didactica dal rom, da l'autra vart inschign diagnostic. Per giuditgar il stadi d'emprender da las scolaras e dals scolars appartegna perquai la savida davart il proxim stgalim da cumpetenza al svilup da las cumpetenzas ed al process d'emprender. La persuna d'instrucziun nizzegia ils success e las difficultads che sa preschentan per far adattaziuns en l'instrucziun e concepescha correspundentamain ses agir didactic.
Tar il giudicament formativ tutga il giudicament dal stadi d'emprender da la singula scolara u dal singul scolar e l'observaziun dals progress e dals problems en il process d'emprender individual. Il giudicament formativ cumpiglia cumpetenzas dal rom e cumpetenzas persunalas, socialas e metodicas. El sa basa sin differentas funtaunas d'infurmaziun, per exempel clausuras e controllas d'emprender, portfolios, acts e cumportaments observabels. Il giudicament formativ vegn mess en relaziun cun l'autogiudicament da las scolaras e dals scolars. El s'orientescha al stadi da svilup e d'emprender da las scolaras e dals scolars e metta quel en relaziun cun ils stgalims da cumpetenza dal Plan d'instrucziun (norma da referenza individuala ed orientada al Plan d'instrucziun). In giudicament formativ chapì uschia, che resguarda era la qualitad da process e da strategias d'emprender, gida a sviluppar in giudicament realistic da sasez ch'è orientà a las atgnas pussaivladads da svilup.
Giudicament summativ (che terminescha il process, che tira bilantscha)
Il giudicament summativ drizza l'egliada sin il stadi d'emprender da la scolara u dal scolar suenter ina perioda pli lunga (unitad d'emprender, semester, onn da scola e ciclus) e tira bilantscha davart las cumpetenzas acquistadas. Il giudicament summativ s'orientescha a las finamiras dal Plan d'instrucziun e da l'instrucziun. Ensemen cun elements dal giudicament formativ èn ils resultats dal giudicament summativ l'object da discurs cun ils geniturs e vegnan preschentads en l'attestat.
Las prescripziuns formalas per ils discurs cun ils geniturs, per las proceduras da giudicament e per ils attestats vegnan regladas en las directivas concernent ils attestats e la promoziun e n'èn betg part dal Plan d'instrucziun.
Giudicament prognostic
Il giudicament prognostic è impurtant per decisiuns da carriera (promoziun, selecziun, tscherna da la professiun e da la scola). El dumonda, sche las premissas èn dadas per sa participar cun success ad ina proxima etappa da la carriera da furmaziun. El sa basa sin resultats dal giudicament summativ e resguarda - en il senn d'in giudicament cumplessiv - elements dal giudicament formativ, cumpetenzas transversalas sco era ulteriuras dimensiuns da la persunalitad.
Las proceduras da promoziun e d'admissiun vegnan regladas en la lescha davart las scolas popularas dal chantun Grischun (lescha da scola), en l'ordinaziun tar la lescha da scola (ordinaziun da scola) ed en las directivas concernent ils attestats e la promoziun e n'èn betg part dal Plan d'instrucziun.
